دیوار گرگان ؛ دیواری به قدمت دیوار چین - سفر به هند

دیوار بزرگ اسکندر یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده است، در جهت شرقی - غربی با 200 کیلومتر طول ساخته شده و از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه می یافته است.

این دیوار از آن رو به مار سرخ معروف شده که در ساخت هسته مرکزی و قسمت های میانی آن آجرهای سرخ رنگ به کار رفته است.

پیش از آغاز تحقیقات علمی، بعضی ساخت این دیوار را به اسکندر مقدونی نسبت می دادند و بعضی دیگر آن را متعلق به زمان کوروش هخامنشی یا دوران اشکانی می دانستند. از این دیوار در بعضی متون به سد سکندر و سد نوشیروان نیز نام برده شده است.

از آنجا که این دیوار در جنوب دهستان (در ترکمنستان کنونی) و شمال گمیشان آغاز می شده و از نزدیکی گرگان و رود گرگان نیز می گذشته به این اسامی هم معروف شده است. همچنین محمد بن نجیب بکران در دنیا نامه نام این دیوار را تجنبار نوشته است.

بسیاری از کارشناسان بر این باورند دیوار تاریخی گرگان هم زمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال ها ساخته شده که از شمال وارد می شده اند. بعضی معتقدند دیوار بزرگ گرگان به دوره مادی، هخامنشی یا اشکانی مربوط می شود؛ ولی مطالعات باستان شناسی انجام شده نشان می دهد دیوار بزرگ گرگان به اواخر دوره ساسانی متعلق است و بازه زمانی 429 تا حدود سال 615 میلادی را در برمی گیرد. اغلب تاریخ نگاران بر این باورند انوشیروان دادگر این دیوار را بنا نهاده، اما گردیزی در زین الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می دهد. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی روبه رو بودند؛ پیروز، پادشاه ساسانی در سال های 459 تا 484میلادی زمانی که با هون های سفید نبرد می کرد، مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده است؛ بنابراین احتمالاً او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصلخیز گرگان در برابر هون ها این دیوار را ساخته است. بنابراین دیوار می توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد . اتفاق نظر است که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحرانورد بنا شده بود .

مارکوارت نیز در شهرستان های ایران به ساخت این دیوار از طریق یزدگرد و بنای شهر دهستان از طریق نرسی اشکانی و کمش تپه از طریق آژی دهاک اشاره می کند. سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر آن از طریق مازیار فرمانروای طبرستان خبر می دهد .

در زمان احداث مار سرخ سطح آب دریای مازندران پایین تر از سطح کنونی آن بوده؛ بنابراین محتمل است بعضی از قسمت های این دیوار دفاعی اکنون زیر آب فرو رفته باشد. کاوش های سال 2007 زیر آب های خلیج گرگان بخش هایی از دیواری به نام دیوار تمیشه را آشکار کرد که گمان می رود در نقطه ای به دیوار گرگان متصل می شده است. حدس هایی نیز در این مورد وجود دارد که بخش های زیر آب دریا، قسمت هایی از پادگانی بزرگ یا حتی بندری ساسانی باشد. گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد.

ضمن کاوش دیوار دفاعی گرگان اشیای گوناگونی مانند سفال، شیشه و فلز به دست آمد که در بین این اشیا سفال از اهمیت بیشتری برخوردار است. سفالینه های دیوار را می توان به 3 گروه ذبل تقسیم بندی کرد: سفال خاکستری دوره اشکانی، سفال قرمز دوره اشکانی، سفال قرمز دوره ساسانی.

نخستین پژوهش های باستان شناسی این دیوار از طریق ژاک دمورگان فرانسوی صورت گرفت. بعد از او باستان شناس سوئدی آرن در سال 1312 شمسی بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی شناسایی و معرفی کرد. در سال1316، اریک اشمیت، خلبان آمریکایی، که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می کرد، با پرواز بر فراز منطقه خط قرمز رنگی را روی زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه های پیش کمر در شرق استان ادامه یافته است. عکس برداری های او اسناد مهمی را برای باستان شناسان بعدی بر جای گذاشت. در سال 1350، محمد یوسف کیانی، باستان شناس ایرانی، با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود 175 کیلومتر برآورد کرد.

ارقام گوناگونی در مورد طول این دیوار وجود دارد، از پنج تا صد و هشتاد فرسنگ، که ممکن است به دلیل نابودی بخش هایی از دیوار و همچنین بریده بریده بودنش باشد. در این مورد نجیب بکران به دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می یابد اشاره کرده و می گوید:

معلوم نیست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است...

در مورد جنس دیوار نیز گفتار گوناگونی وجود دارد؛ بلاذری آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر (بخشی از آن) و نجیب بکران از خشت پخته می نویسند. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون آمده، از آجرهای بزرگ ساخته شده است.

بررسی های گروه باستان شناسان ایرانی و دانشگاه های ادینبورگ و دورهام نشان می دهد در ساخت این دیوار بزرگ ده ها میلیون قالب آجر به کار رفته است. آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است. تا کنون حدود 150 کوره در اطراف دیوار شناسایی شده است. همچنین برای گرم کردن کوره ها از چوب های جنگلی یا خاک و خاشاک یا نی استفاده می شد. به این ترتیب که برای کوره های واقع شده در نواحی شرقی که با جنگل فاصله زیاد داشتند از نی، خاک و خاشاک و برای کوره های واقع در نواحی غربی که به جنگل نزدیک بودند از چوب های جنگلی استفاده می شد.

یکی دیگر از مشخصه های دیوار گرگان این است که طبق منابع تاریخی، این دیوار باید بین 6 تا 10 متر ارتفاع داشته باشد که از وجود 6 متر آن مطمئن هستیم؛ ولی برای اطمینان از وجود ارتفاع 8 تا 10 متری، به کاوش های باستان شناسی بیشتری نیاز است. همچنین به نظر می رسد ارتفاع شش متر باید در تمام راستا دیوار وجود داشته باشد، زیرا ساسانیان برای جلوگیری از نفوذ دشمن حصارهای محکمی را ایجاد می کردند.

مقابل دیوار، خندقی به طول 200 و عرض 30 متر وجود دارد که از آن به عنوان مانعی برای جلوگیری از نفوذ دشمن استفاده می شد. در واقع، زمان جنگ آب گرگان رود را که پشت دیوار گرگان بود، به سمت خندق هدایت می کردند تا مانعی برای نفوذ دشمن باشد. علاوه بر این، یک سد نیز به نام کرگز روی دیوار گرگان ساخته شده بود تا آب مورد نیاز خندق تأمین شود.

اهیمت تاریخی دیوار گرگان

این دیوار از دیوار هادریان که از طریق امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث شد طولانی تر و از بسیاری از بخش های دیوار چین، کهن تر است. تصور می شود که این دیوار سومین دیوار بزرگ تاریخی (بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان) دنیا و بزرگ ترین دیوار آجری دنیا باشد. دیوار گرگان به حد کافی عریض بوده و دارای گذرگاه و موانع مستحکم تری نسبت به سایر دیوارهای مشابه و مانع بزرگ خطی برای یک ارتش قدرتمند و بزرگ است. این دیوار همچنین طولانی ترین اثر تاریخی ایران است که طی 90 سال ساخته شده است. دیوار بزرگ گرگان از نظر طولی پس از دیوار چین، دومین دیوار طولانی در قاره آسیاست؛ ولی در دنیا پس از دیوار چین با حدود شش هزار کیلومتر طول و دیوار سمیز با حدود 500 کیلومتر طول سومین دیوار طولانی دنیا است.

قسمت هایی از دیوار هادریان

طبق برآوردها 30هزار سرباز می توانستند در طول دیوار مستقر شوند. تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه های این دیوار دفاعی نشان می دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده و نشانه هایی از حضور سربازان در آن دیده می شود، اما بعد از آن به عللی متروک شده است. از جمله دلایل متروک شدن این تأسیسات دفاعی می تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.

پشت دیوار گرگان 36 قلعه با وسعت های 5 تا 20 هکتار شناسایی شده اند که همه آن ها ویژگی های دفاعی دارند. البته در نواحی غربی دیوار که بیشتر دشت و بیابان است و دید بیشتری وجود دارد قلعه ها با تراکم کمتری ساخته شده اند، ولی در نواحی شرقی که تپه ماهور و کوهستان بیشتری به چشم می خورد قلعه ها متراکم تر هستند. یکی از نکات جالب توجه درباره این قلعه ها این است که علاوه بر ارگ، حصار و برج و بارو همه آن ها نیز خندق داشته اند. خندق دیوار بیشتر در نواحی شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان سالم و دست نخورده به جای مانده و در بعضی قسمت ها در داخل آن کشاورزی صورت می گیرد. همچنین بزرگ ترین قلعه در میان این قلعه های پشتیبان، 330 هکتار وسعت دارد .

بررسی های باستان شناسی نشان می دهد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته یا حتی از آن پیشی گرفته است. می توان گفت مستحکم ترین دیوار دفاعی بوده که به دست معماران ایرانی ساخته شده است. یکی از جنبه هایی که دیوار گرگان را با 1700 سال قدمت مطرح کرده، به مهندسی آن مربوط می شود که از دیوار چین و سیمز پیشرفته تر است. در دیوار چین از مصالحی مانند سنگ، چوب و آجر استفاده شده، ولی تمام 200 کیلومتر دیوار گرگان از آجر ساخته شده است و این نشان از مهندسی قوی به کار رفته در این دیوار دارد.

دیوار دفاعی یا دیوار بزرگ گرگان که یکی از آثار شگفت انگیز معماری پیش از اسلام به شمار می آید، هم اکنون از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به عنوان یکی از گزینه های اصلی برای ثبت در فهرست آثار میراث دنیای (یونسکو) مطرح است، اما به دلیل تغییراتی که از طریق ساکنان اطراف این دیوار در ساختار خود دیوار و تأسیسات آن شده و همچنین به دلیل تغییرات فرسایش آب و هوایی بخش زیادی از دیوار یا نابود یا زیر خاک مدفون شده است. از سویی به دلیل وجود روستاهایی در راستا و همچنین زمین های کشاورزی روی این دیوار، میراث فرهنگی عملا با چالشی جدی برای ثبت دنیای این میراث بزرگ روبه رو است.