دربارۀ نقد های بی علت فراستی - سفر به هند

البته ناقدان فراستی حق داشتند که به باقی سخنان او بهایی ندهند؛ چراکه فراستی حرف مشتی فحش سیاسی را با لحنی سرشار از نفرت، نثار فیلم تازه هومن سیدی کرد و رفت پی کارش. همین. آیا واقعا چهار دقیقه و 22 ثانیه اظهار نفرت علیه یک فیلم، اسمش می گردد نقد فیلم؟

نکتۀ اصلی این یادداشت، البته پرداختن به باقی حرف های فراستی دربارۀ فیلم جنگ جهانی سوم نیست، ولی به ناچار باید مروری بر آنچه او گفت، داشته باشیم.

فراستی فیلم هومن سیدی را ضد عدالت، ضد آزادی، ارتجاعی، فاشیستی، به نفع هیتلر، از نظر سینمایی ماقبل بحث و حاوی مرام ضد انسانی دانست.

اما هیچ علتی اقامه نکرد که چرا این هفت برچسب به فیلم سیّدی می چسبد. شاید همۀ این توصیفات از فیلم هومن سیدی، درست هم باشد، ولی خواننده یا بینندۀ نقد فیلم، چرا باید این توصیفات را حمل بر صحت کند؟ چون به منتقد اعتماد دارد؟ وقتی علتی اقامه نشده، بینندۀ نقد فراستی، نه می تواند موافق نقد او باشد نه مخالف.

این شیوۀ نقد فیلم، البته منحصر به فراستی نیست. از قدیم منتقدان دیگری هم بودند که فقط نظرشان را دربارۀ فیلم می گفتند و نیازی نمی تماشاد نظرشان را به شکل مستدل بیان نمایند. سابق بر این، وقتی تماشاگران فیلم ها از سالن سینما خارج می شدند، خبرنگار تلویزیون به سراغ تماشاگران می رفت و نظرشان را دربارۀ فیلم می پرسید.

آن ها هم مثلا می گفتند فیلم خوب بود. خبرنگار یا گزارشگر تلویزیون هم می پرسید: چرا؟ تماشاگرِ معمولا غیرحرفه ای هم می گفت: بازی بازیگران خوب بود، فیلمبرداری خوبی داشت، فیلمنامه قوی بود و ...

اگر از تماشاگر سوال می شد چرا فیلم نامه قوی بود، او به احتمال زیاد نمی توانست نظرش را به شکل مستدل بیان کند؛ چونکه او منتقد سینما و اهل فن و اهل تخصص نبود. تماشاگر عادی صرفا نظرش را می گوید؛ نظری که غالبا بیانگر احساس او نسبت به فیلم است. یعنی برآمده از دانشی عمیق نسبت به سینما نیست.

از تماشاگر عادی بیش از این هم انتظار نمی رود. اما اگر منتقد سینما هم صرفا نظرش را دربارۀ یک فیلم بیان کند و نگوید که چرا آن فیلم از نظر سینمایی ماقبل بحث است، و یا چرا فیلم ارتجاعی است، پس چه فرقی بین منتقد و تماشاگر عادی است؟

فراستی مدعی است فیلم هومن سیدی ضد آزادی است؛ اما نمی گوید چرا. اینکه فیلم همدست هیتلر است، یک رأی نامدلل است. منتقد باید علت مدعایش را اقامه کند تا مردم دربارۀ علت او فکر نمایند و در ضمن چیزی بر دانش سینمایی شان افزوده گردد.

اینکه بیاییم روبروی دوربین بنشینیم و بدون اقامۀ علت، نسبت به جنگ جهانی سوم اظهار نفرت کنیم و نسبت به موقعیت مهدی ابراز شیفتگی، اسمش اظهار نظر است نه نقد فیلم. بنده تخصصی در سینما ندارم، ولی از فیلم خانۀ خلوت خوشم می آید و از فیلم طعم گیلاس خوشم نمی آید.

اما اگر با لحنی توام با شیفتگی یا نفرت بگویم خانۀ خلوت یک فیلم آدمیزادی است و طعم گیلاس یک فیلم مفلوک، آیا سخنم مستدل است و ارزش فنی دارد؟ کاری که فراستی تحت عنوان نقد فیلم انجام می دهد، چیزی بیش از این نیست.

او حتی وقتی ساختار و فرم فیلم را نقد می نماید، باز مدعیات بی علت مطرح می نماید. مثلا می گوید دوربین روی دست در فیلم جدایی نادر از سیمین ضعیف و غیرضروری است. اما نمی گوید چرا چنین نظری دارد. انگار ما باید صرفا شنوندۀ نظرات استاد باشیم و نظرات او را بی علت بپذیریم؟

علاوه بر این، فراستی واژگانی برای نقد فیلم دارد که معنای محصَلی ندارند. فیلم مفلوک یا فیلم مفتضح واژه های نامربوطی اند که ظاهرا کارکرد فحش رکیک را دارند و بس. منتقد قاعدتا باید فیلم را بشکافد و چیزی را به تماشاگر عادی نشان دهد که او آن چیز را به تنهایی در فیلم ندیده بود و اکنون با یاری نقد منتقد، قادر به تماشا آن شده است.

اما سوای این نکات، فراستی از بیشتر فیلم هایی که چهره های غربگرای سینمای ایران می سازند، بیزار است. فرقی هم ندارد آن فیلم، فیلم مهمی مثل جدایی نادر از سیمین باشد یا فیلم کم اهمیتی مثل جنگ جهانی سوم.

اما این چهره هار غربگرا نیز بعید است که هیچ انتقادی به غرب نداشته باشند. اصغر فرهادی شیفتۀ غلامحسین ساعدی است که نمایشنامه نویس و داستان نویسی مارکسیست بود. ساعدی مارکسیست لنینیست بود و فراستی هم در ایام جوانی مائوئیست بوده. یعنی هر دو مارکسیست بوده اند.

فرهادیِ متاثر از ساعدیِ مارکسیست، حتما انتقاداتی هم به غرب دارد. کمااینکه در فیلم گذشته، پاریس را چنان ترسیم کرد که باب طبع غربی ها و بویژه فرانسوی ها نبود. هومن سیدی هم بیشتر به یک نیهیلیست شباهت دارد تا یک لیبرال.

فراستی با این قبیل فیلمسازان دعوای سیاسی دارد، ولی واقعیت این است که دعوایش ریشه های داخلی دارد. آن ها در سیاست داخلی ایران، در جایی که فراستی ایستاده، نایستاده اند و همین مایۀ بیزاری فراستی از آن هاست.

البته فراستی حق دارد موضع سیاسی و ایدئولوژیک خودش را داشته باشد و حتی این موضع را در نقدش هم دخالت دهد؛ ولی به شرط اینکه فیلم ها را نقد کند؛ نه اینکه صرفا با انگیزه ها یا تصورات ایدئولوژیکش، به جای نقد فیلم، مشتی مدعای نامستدل و نامدلل تحویل مخاطبانش دهد؛ مدعیاتی که عملا چیزی نیستند جز فحش هایی که در قیاس با فحش رکیک، دو سه آب شسته رُفته تر بیان می شوند.